Dai ni anhte jinghpaw wunpawng myu shani hta tengsha ragadawn nga ai gaw hapji re hpe gadai mung n-ndang lu na re ,dai ni anhte myusha ni hpa galaw ra ai hpe nang ngai myit dum ngun lana matu ndai lai ka ngau hpetang madun ai re.
Moi shawng de jawng laika Myen htilaika langai mi hta Chin hnint Bamah Swe Yinn Hpya, Bamah hnint Chin Swe Myo Yinn nga nna Hkang hte Myen a lam ka da ai hpe mu hti yu ai. Dai maumwi hta mali hka ku de na yawng yu wa ai baren di langai mi hpe matsan gumgai yan dingla lu sai la nna shan a nta e wa tawn da yang la sha ma lahkawng kraw pru wa ai da. Langai mi gaw Hkang ni a kaji kawa tai nna, kaga langai mi gaw Myen ni a kaji kawa, tai ma wa ma ai da oi. Baren di kaw na shinggyim masha kraw ai lam mai byin n mai byin gaw DNA hpaji ninghkrin ni she chye mahtai jaw na sai.
Anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni a ji woi ji wa ni hkai ai maumwi hta gaw Hkang hte Jinghpaw a lam teng sha rawng ai. Hkang Gam gaw kahpu rai nna, Jinghpaw gaw kanau re ai nga ai. Majoi shingra kaw na rau yu hkrat wa yang lam e hkring ai kaw, kahpu Hkang Gamn gaw nai tawng hpe ahpa hpa sha kalep nna lau lau ju jahkut sha lai mat wa sai da.
Kanau Jinghpaw wa hpe gaw nai tawng tinghkum nawng wan mang hta ju da ya nna lat sin sha nga ta shangun ai da. Kanau Jinghpaw wa gaw nai tawng hkut hkra ala sha nga yang kahpu Hkang Gam gaw kanau n hkan dep lu na matu nam langa hpun ni hpe azat lai mat wa sai da. Kanau Jinghhpaw wa gaw nai tawng hkut nna sha ma ai hpang kahpu Hkang Gam hpang de hkan sa wa yang, nam langa hpun ni lahkam jan jan, ladawng mi daram ram prut taw ai hpe mu nna, hpu gaw grai tsan e de du mat na sai, gara hku tim n hkan de sana re, ngu myit shayaw kau nna dai ni na anhte a Wunpawng buga hta nga hti nan ta sai da.
Hpu nau Hkang ni hpe san yu yang shanhte a Chin maumwi hta nanhte Kachin ni mahtang she kahpu re nga ma ai. Ga amyu hpan hku sagawn ai linguistics hpaji hku nga yang Kuki Chin hte Jinghpaw gaw ni dik rai nga ai.Britisha asuya anhte a buga de shawng nnan du sa wa ai shaloi, Hkang hte Jinghhpaw amyu sha ni gaw nat jaw nga mala ai da. American Baptist saana gaw Jinghpaw ni kaw sahwng du nna Hkang ni kaw hpang hkrat du ai.
Hpaji n chye laika n lu ai majaw sasana sara kaba ni laika sa galaw ya ai kaw na laika lu ai amyu ni tai wa sai. Hpaji n chye ai ni re ai majaw rung amu n mai galaw ai. Hpyen lahkawn yang tsi jep n awng ai masha 40% re ai lam chye lu ai. British Levi dap ni hte American Ranger 101 dap ni hta hpyen magam shang gun hpai tim Japan hpyen dap hta Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni hpyen la kadai n galaw ma ai. Tsi jep n awng nna hpyen la n lu galaw ai Hkang ayu sha ni hpa galaw sha ai kun? hkrak n chye ai. Rai tim, tsi jep n awng nna hpyen dap, pyada dap de n lu shang ai Jinghpaw ni gaw lam kuli galaw ma ai. Nkau mi ri gawng nna Panchabyi lauban ni kaw sa chang sha ma ai. Kanoi prat hta kanoi hpun kaw na kanoi la dut ma ai.
Lai wa sai 1960 jan ning hkan hpun sau tam dut ai zawn rai nga ai). Jinghpaw amyu sha ni kaw na hpun pyen nta hpri hpraw nta shawng gap rawng ai ni, mawdaw shawng mari jawn lu ai n i gaw hpyen dap na pru ai ni rai nga ma ai. Hpyen dap de na alu hte sasana Jinghpaw sara ni mung htawk lai wa masai re. Hpyen dap hkan e hpung sara army chaplain ni pyi tawn da lai wa masai. Hpunau Hkang ni gaw la kaja langai mi hpun pyen nta langai hpri tsup galup nna gap rawng lu ra ai, ngu ai mashing hte n byin n mai shakut lai wa sai lam chye lu ai. British kaw na shanglawt lu ai hpang Jinghpaw mungdaw Kchin State masat ya tim Hkang ni hpe gaw Chin Special Division ngu nna Myen mung a daw chyen hku sha masat da ya ma ai. 1947 ning hkan na mungdan kata e dinghku majan law wa sai. Kayin amyu masha ni Myen mung hpe ganoi up sha kau ai shaloi U Nu asuya gaw Jinghpaw amyu hta na Sama Duwa Sinwa Nawng hte Hkang amyu hta na Aungsan Thuriya Bo Taik Chun hpe abawk la nna gasat jahtaw kau shangun sai rai nga ai.
1960 jan ning kaw nna gaw dinghku majan hkrai gasat ra ai majaw Hkang bum de sumdoi jaing-htauk nau law wa ai hpe Hkang myitsu ningbaw ningla ni mu mada wa masai. Dai majaw Hkang ramma ni hpe hpyen shang na malai hpaji shakut na n-gun jaw masai. Hkainu htu abraw nna shadu sha ai Hkang ramma ni hpe Myen n-gun grai kra grai mu ai woi shadu sha nna, nanhte ndai zawn re ai Myen n-gu mu mu masi mai sha mayu yang laika hpaji shakut mu, ngu tsun n-gun jaw ai lam chye lu ai.Dai shaloi kaw na Hkang hpu nau ni laika hpaji hpe grai shakut, kanu kawa ni mung n-gun jaw, matsan ai kaw na gumhpraw jawm alahkawn htawk rai nna, tan 10 awng la, dakkasu jan mau degree gup la ai grai law wa sai.
1970 jan ning hta gaw Hkawlik dakkasu department dap shagu hta Hkang sara sarama n i grai dung wa masai. Tsi sarawun doctor, Enginner mung grai law wa masai. Asuya magam dap shagu hta Hkang officer du ni grai law wa sai. Dai ten hta anhte Jinghpaw Wunpawng sha ramma ni nam de grai yan shang mat wa ai rai nga ai. 1980 jan ning hkan nna gaw Myen gumhpraw manu grai hkrat wa ai majaw asuya magam gun shabrai sha ai ni nga yak wa sai. Lu ai shata shabrai hte shata tawt hkra sha na yak wa sai. Dai majaw hpu nau Hkang ni zen sai. Hpyen dap de mung n shang sai. Asuya bungli mung nau n shang sai. Sanghpaw hkan ni hkan ma ai. Tan 10 awng degree lu ai ni chyum jawng de yan ma ai.
Dai ni hpu nau Hkang amyu masha ni n du nga ai maigan mungdan kaba n nga sai. Tsi sarawun Engineer hti n dang ai hta n ga Chyum hpaji munu ni, mungkan hpaji munu doctorate degree kahtap nna lu ai ni latsa daram nga ma ai. Maigan dakkasu ni hte chyum dakkasu kaba ni hta hpunau Hkang amyu masha ni professor galaw nga ma ai. Anhte Wunpawng sha ni hta mungkan hpaji PhD lu ai marai lahkawng sha mu lu ai. Maigan dakkasu hte maigan chyum dakkasu hkan sara tai ai Wunpawng sha langai mi mung n mu ai. Hpunau Hkang ni a mungdaw hta ja lungseng nhprang manu dan ai hpun hpa mung n rawng ai. Jak rung langai mi mung n nga ai. Anhte Jinghpaw Wunpawng buga na ja lungseng, hpun ni htu dut nna laning mi ramma marai 10-20 hpe sha pyi maigan de hpaji htawk yang ya gaw PhD degree lu ai Jinghpaw Wunpawng ramma hpaji ninghkrin gaw hpaji dap department shagu, mungdan kaba na dakkasu shagu, chyum dakkasu shagu hta hpring jawng nga na sai.
USA du ai Jinghpaw Wunpawng sha ni mung Miwa ni China Town nga nna de nga ai zawn Kachin Town pyi lu de nga na daram rai sai. Myu tsaw, mung tsaw ngu marawn nna Jinghpaw Wunpawng myu shada asak gyam hkat, ja lungseng,hpun kawa, nhprang sut rai sha kashun htu shaw dut sha nga yang gaw hpunau Hkang ni a lagaw lahkam dep na n loi sai.
Dr. Kha Lum
